‘Die Mutter’. Ze staart recht voor zich uit. Haar frontale blik en haar positionering vormt de eerste visuele prikkel bij het waarnemen van dit tafereel. Vanuit de spits lijkt ze ei zo na uit het beeld te gaan stappen, de kijker tegemoet. Luttele seconden later glijdt mijn blik langs haar flanken naar binnen, het achterplan tegemoet, de diepte in.

In een zorgvuldig perspectivisch uitgezette tekening volgt hij de vluchtlijnen en trekt zo het dorpsplein in, met de kerk als voorlopig zichtbaar eindpunt.

Het is er behoorlijk bevolkt. Het lijkt dan ook marktdag. Er is echter iets bijzonders aan deze uitsnede. De met aquarel ingeschilderde tekening is niet zomaar een stilstand van een tafereel. Ik zou het een still in overtreffende trap durven noemen; het lijkt alsof de situatie vooraf reeds bevroren was. Statische figuren staan er verspreid. Als speelgoedfiguren staan ze kriskras opgesteld. Als drijven ze op batterijen die net leeg zijn.

Hun monden zijn dichtgesnoerd. Er is zo goed als geen onderlinge interactie te bespeuren, behalve dan tussen die ene dame en het kind. Maar de manier waarop ze het kind een blik gunt voelt vreemd aan.

Ze staart het kind op de arm van ‘die Mutter’ aan, als lijkt het een zonderling. Als lijkt het een alien die uit de hemel neerdwarrelde, waarop de moeder die in bezit nam. Op een houterige manier drukt die Mutter het kind tegen de borst. Deze raadselachtigheid fascineert en vuurt mijn nieuwsgierigheid aan. Het absurde en laconieke dat hierin ontegensprekelijk aanwezig is, zet me aan het denken. Het is er even stil als op de doeken van Paul Delvaux. En ik kom daarnaast ook heel even bij de fijnzinnige, ironische karikaturen van Benoît van Innis uit, zij het dat de taferelen van deze laatste zich (meestal) afspelen in elitair artistieke kringen, daar waar von Saalfeld de niche overtreedt en een brede sociale laag betreedt.

Hoe dan ook, eenmaal je gaat grasduinen in het oeuvre van kunstenaar Franz von Saalfeld, word je meegezogen in een wonderlijke wereld. Je wordt gedropt in een kleurrijk en exuberant oeuvre waarin de kunstenaar een groot scala van situaties en mensen bespeelt, en dat op een zeer eigen, surrealistische manier.

Niemandsland

Elk tafereel van von Saalfeld lijkt zich af te spelen in een soort niemandsland. Een gebied dat aan niemand behalve de kunstenaar toebehoort. Daar is hij heer en meester en schildert taferelen alsof ze uit het leven gegrepen zijn. Maar bij nader inzien zijn het geen duplicaties want net iets te onwerkelijk.

In het werk ‘Die Mutter’ staren de figuren in allerlei richtingen. We kunnen vanuit hun blikvelden allerlei assen trekken. Maar het zijn helaas geen verbindingsassen. Het blijft er doodstil. En dat is allerminst een pure doorslag van een doordeweekse marktdag.

Franz von Saalfeld maakt duidelijk dat een niemandsland een plek is waar nog alles mogelijk is. Hij betreedt deze plek en kan ze zo weer verlaten. Soms lijkt het op een hiernamaals waar lange tijd alleen maar zand lag en gewassen groeiden. Waar gigantische mensen leefden, vrouwen die Monika heetten en spinnen met een diameter zo groot als het formaat van een langspeelplaat.

Vaak is het een bevroren, kleinsteedse idyllische plek, met haar steegjes en kerkhof, nette supermarkten en pleinen waar fanfares spelen of het leger marcheert. Maar de rust die hij deze plaatsen laat uitstralen is bedrieglijk en misleidend.

Aan de hand van aquarellen, teksten maar ook decormodellen traceert von Saalfeld die ongemakkelijke rust van het stadje en zijn eigen biografie, daarmee nauw verweven. Er heerst een unheimliche sfeer. Te weten dat in zijn uitsneden van de wereld geesten, engelen en duivels op elk moment boven de hoofden van de bewoners kunnen opdoemen. Een ontegensprekelijk voelbare enigmatische sluier hangt boven elk marktplein, boven elke steeg, boven elke figuur. Het lijkt alsof de grens tussen het nu en wat was, tussen het hier en de overkant, tussen de werkelijkheid en de droom verlegd of weggewist werd.

Van kindsbeen af

Deze kunstenaar is er één uit de duizend. Niet gespeend van talent en gevormd door een rijke context schept hij een eigen universum dat intrigeert en beklijft. Hij heeft dan ook een opmerkelijk leerschool achter de rug.

Franz von Saalfeld werd in 1961 geboren in Ingelheim am Rhein, een historisch stadje in de Duitse deelstaat Rijnland-Palts. Hij is de zoon van de karikaturist Hermann von Saalfeld, voorheen hoogleraar in Kunsteducatie aan de Gutenberg Universiteit Mainz in Mainz. Wat voor zoon Franz zoveel als een geschenk betekende. Van kindsbeen af werd hij artistiek geruggesteund. En zo raakte hij doordrongen van kunst. Franz leerde immers tekenen thuis en tijdens zijn excursies, samen met zijn vaders studenten.

De ironie en het laconieke in zijn verhalende taferelen zijn waarschijnlijk toe te schrijven aan de school en invloed van zijn vader. Alsook de fijne lijnvoering van zijn tekeningen en de poëzie en de tekstvorm waarin hij schrijft.

Dankzij zijn private, academische opleiding verwierf Franz von Saalfeld métier én een professionele ingesteldheid. Ongetwijfeld helpt het hem om zijn talent voor het absurde nog sterker in de verf te zetten.

Vanaf zijn zesde levensjaar is hij intensief betrokken geweest bij schilderen en tekenen. Vanaf zijn veertiende nam hij deel aan een aantal student-gelinkte artistieke werktrips naar Zuid-Europese landen. De routine en de vaardigheid, gecombineerd met een gedeeltelijke naïviteit, leidden tot een persoonlijke schriftuur en aparte kijk op de dingen, ver van historische en hedendaagse stijlen. Zo ontwikkelde hij een heel persoonlijke thematiek waarin het dagelijkse leven een vreemde en hopeloze wending neemt.

Franz von Saalfeld werkt nu reeds bijna veertig jaar onafgebroken aan een indrukwekkend oeuvre. Dat bevat niet alleen talloze aquarellen en tekeningen die kort samengevat zijn eigen biografie op humoristische, nuchtere en tegelijkertijd hopeloze manier beschrijven, maar ook handgeschreven teksten die anekdotische verhalen vertellen. En die spelen een al even prominente rol binnen zijn oeuvre.

Inspireren, uitdagen en bewonderen

Sinds 2011 werkt von Saalfeld in studio Goldstein in Frankfurt am Main, en dat op initiatief van zijn familie. Atelier Goldstein is een faciliteit van Lebenshilfe Frankfurt am Main eV, genoemd naar de stadswijk waarin het in 2001 werd opgericht door regisseur en kostuumontwerper Christiane Cuticchio.

Tegenwoordig wordt het beschouwd als een van de meest gerenommeerde studio’s binnen het outsider werkveld. Echter, als icoon in de wereld van ‘outsider art’, bestrijden zij nu net deze term met man en macht, gezien zijn gedateerde insteek. Outsider art is als twintigste eeuwse begrip vastgeroest en in hun ogen daarom dan ook afgerond.

Christiane Cuticchio, tevens directeur van de faciliteit, benadrukt keer op keer de artistieke waarde van het werk. Ze valideert de kwaliteit van de werken, en daarmee onderschrijft ze op haar beurt ook de waarde van de kunstenaar. Ze maakt een radicaal statement, waarbij ze de controverse niet schuwt. In een interview stelt ze: “Mensen met een handicap integreren in het project is niet onze doelstelling, maar wel artistieke posities tonen die een uitdaging vormen voor de kijker. We zijn geen goede mensen, we zijn subversief.”

Atelier Goldstein legde al altijd de lat hoog en wil artistiek potentieel ondersteunen. De werkplaats wil laten zien dat de wil en het vermogen er is om werken van betekenis te creëren. Het team bestaat dan ook uit studenten en afgestudeerden van kunstuniversiteiten. Ze zoeken er naar speciale methodes om getalenteerde kunstenaars met een handicap die assistentie nodig hebben, te helpen hun visuele taal te ontwikkelen en tot een perfect einde te brengen.

Intensieve omkadering, inzicht en visie moeten Goldstein in staat stellen om het werk van hun kunstenaars onderweg te ondersteunen op weg naar het vinden van galeries, musea en erkenning in het kunstenveld. Zo had von Saalfeld recent tentoonstellingen het GAIA Museum Randers in Denemarken, Künstlerclub in Frankfurt am Main, Borgo Ensemble in Fürth, Haus am Dom/Dommuseum in Franfurt am Main en regelmatig in de Goldstein Galerie zelf.

In 2012 ontving Atelier Goldstein de Binding Kunstpreis, een van de belangrijkste Duitse kunstprijzen, die toegekend wordt aan een verdienstelijke kunstenaar of kunstenorganisatie. Het was de eerste keer dat de prijs werd toegekend aan een organisatie die werkt met artiesten met een handicap. Naast het atelier heeft Goldstein een (non-profit) galerie. Wanneer we de website ‘galerien-Frankfurt’ raadplegen, zien we die netjes en overtuigend haar mannetje staan onder de rubriek non-profit kunstruimtes binnen de stad.

Goldstein is dus duidelijk geen open studio; het is een atelier voor hoog getalenteerde kunstenaars met bijzondere noden. Er zijn momenteel vijftien plaatsen (lees: kunstenaars) en verhoudingsgewijs is het team vrij groot, ongeveer een mentor voor twee kunstenaars. Wat enerzijds een luxe is, die garant staat voor intensief werken maar anderzijds ook kansen (lees: plekken) limiteert. Altijd weer voer voor debat, altijd een evenwichtsoefening.

In een interview erkent Cuticchio dan ook die behoorlijk luxueuze situatie. Maar de kunstenaars die er werken werden volgens haar geselecteerd omdat ze inspireren, en niet omdat ze mooie tekeningen maken. Duidelijke taal dus.

Hans Ulrich

Gedurende enkele jaren werkte Franz von Saalfeld ook aan een toneelstuk getiteld “Hans Ulrich”, dat ongeveer 300 handgeschreven pagina’s bevat. Naar dit stuk werden tientallen minutieus vormgegeven podiummodellen gemaakt, die in 2016 voor de eerste keer in het Arp Museum Bahnhof Rolandseck en daarna in 2017 in de Goldstein galerie werden getoond.

“Hans Ulrich” beschrijft de kindertijd van de gelijknamige hoofdrolspeler. Tussen kerkelijke wandelingen, muzikale avonden, verjaardagen, brandweeroperaties, school en dromen in onthult zich het lot van Hans Ulrich, van zijn eerste tot twaalfde levensjaar.

Het hoofdpersonage verandert verschillende keren van kleuterschool, woont tussendoor soms in een soort van zorgcentrum en bezoekt uiteindelijk de Speciale school, waar hij het schilderen leert van zijn grootvader. Dat allemaal is duidelijk georiënteerd op de eigen biografie van von Saalfeld. Op enkele schaarse momenten krijgt het stuk een poëtische en fantastische wending: zo bijvoorbeeld ‘mag Hans Ulrich vliegen op een van zijn verjaardagen’…

Een poëtisch terrein vol verrassingen

De fantasierijke beeldverhalen vinden hun speelveld in een onbestemd, poëtisch terrein vol verrassingen. Dit opmerkelijk, kleurrijk oeuvre zet een heel eigen universum neer. De getalenteerde schepper ervan is duidelijk veelzijdig. Zijn grote productie spreidt zich over aquarellen, tekeningen, maquettes en theaterteksten. Niettegenstaande von Saalfeld een luxe omkadering en dito stimuli kende tijdens zijn verschillende levensfasen, was de artistieke kiem ontegensprekelijk aanwezig. Het atelier in Frankfurt nam de draad van zijn ouderlijke inspiratie weer op. Bij navraag werkt de kunstenaar er tot op vandaag nog steeds met grote overtuiging en in alle rust verder aan zijn Gesamtkunstwerk. En Atelier Goldstein garandeert het verder werken onder professionele condities. Dat doen ze uitdagend maar ook ‘bewonderend’, een sleutelwoord dat het team bewust in de mond neemt. Dat deze kunstenaar ons verder mag verwonderen. Dat hij voorts mag uitblinken. Dat Franz von Saalfeld alias Hans Ulrich hoog mag vliegen.

Outsider art is als twintigste eeuwse begrip vastgeroest en in hun ogen daarom dan ook afgerond.

Deze website maakt gebruik van cookies. Door op ‘accepteren’ te klikken, ga je akkoord met ons privacybeleid.